බෞද්ධ දර්ශනය යනු ජීවිතයේ ගැඹුරු තේරුම් සහ සත්‍යය ගවේෂණය කිරීමේ මාවතකි. විද්‍යාව යනු ලෝකයේ භෞතික ස්වභාවය, එහි නීති, සහ එහි ගතිකත්වය තේරුම් ගැනීමට මිනිසා යොදා ගන්නා තවත් මාවතකි. බෞද්ධ දර්ශනය හා විද්‍යාව එකිනෙකට වෙනස් බවක් පෙනුනත්, ඒවා අතර බොහෝ සමානකම් සහ ගැලපීම් තිබේ. මෙම ලිපියෙන් බෞද්ධ ඇසින් විද්‍යාව දෙස බලන විට එය කෙසේ විය හැකි ද යන්න විමසා බලමු. බෞද්ධ ඉගැන්වීම් හා විද්‍යාවේ සම්බන්ධතා, ඒ හරහා ලෝකය ගැන අප ලබන අවබෝධය, සහ ඒවා එකිනෙකට බලපාන ආකාරය ගැන මෙහිදී සාකච්ඡා කරමු.
1. සත්‍යය ගවේෂණයේ පොදු මඟ
බුදුන් වහන්සේ ඉගැන්වූයේ සත්‍යය තමන්ගේ අත්දැකීමෙන් තේරුම් ගත යුතු බවයි. කාලාම සූත්‍රයේදී උන්වහන්සේ පැවසුවේ, “මා පවසන දේ එලෙසම පිළිගන්නා ලෙස අවශ්‍ය නැත. ඒවා පරීක්ෂා කර බලා, තමන් විසින්ම තේරුම් ගන්න” යනුවෙනි (කාලාම සූත්‍රය, අංගුත්තර නිකාය). මෙය විද්‍යාවේ ක්‍රමවේදය සමඟ බොහෝ සමානකම් දක්වයි. විද්‍යාඥයෝ උපකල්පන සකස් කර, ඒවා සත්‍යද හෝ එසේ නොමැති ද යන්න අත්හදා බලති. ඔවුන් සාක්ෂි එකතු කර, ඒවා තහවුරු කිරීම හෝ බැහැර කිරීම සිදු කරති. බෞද්ධ දර්ශනයේත්, විද්‍යාවේත් මෙම පොදු අරමුණ වන්නේ සත්‍යය ගවේෂණය කිරීමයි.
2. අනිත්‍යතාවයේ බෞද්ධ හා විද්‍යාත්මක දැක්ම
බෞද්ධ දර්ශනයේ මූලික ඉගැන්වීමක් වන්නේ “අනිත්‍ය” යන්නයි (සියල්ල වෙනස් වේ). බුදුන් වහන්සේ පැවසුවේ ලෝකයේ සෑම දෙයක්ම තාවකාලික බවයි. මිනිස් ජීවිත, ස්වභාවධර්මය, ග්‍රහලෝක යන සියල්ල වෙනස් වෙයි, බිඳ වැටෙයි. මෙම සංකල්පය විද්‍යාවේ බොහෝ අංශවල දක්නට ලැබේ. උදාහරණයක් ලෙස, ජීව විද්‍යාවේ පරිණාමය ගත් විට, ජීවී විශේෂ කාලයත් සමඟ වෙනස් වෙයි, අනුවර්තනය වෙයි. මෙම සියල්ලෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ බෞද්ධ “අනිත්‍ය” සංකල්පය විද්‍යාත්මකව තහවුරු වන බවයි.
3. කර්මය හා හේතු-ඵල ධර්මය
බෞද්ධ දර්ශනයේ “කර්ම” යනු හේතු-ඵල (cause and effect) මත පදනම් වූ ඉගැන්වීමකි. ඔබ යමක් කළහොත්, එයින් යම් ප්‍රතිඵලයක් ලැබේ. එසේම, ලෝකයේ සෑම සිදුවීමක්ම යම් හේතුවක ප්‍රතිඵලයකි. විද්‍යාවද මෙම හේතු-ඵල සම්බන්ධතාව මත ගොඩනැගී ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, නිව්ටන්ගේ තුන්වන නීතිය (every action has an equal and opposite reaction) ගත් විට, එක් ක්‍රියාවකින් තවත් ප්‍රතිඵලයක් ඇති වෙයි. පරිසර විද්‍යාව බලන විට, එක් ජීවියෙක් පරිසරයට බලපෑමක් කළහොත්, එය අනෙක් ජීවීන්ට හා පරිසර පද්ධතිවලට බලපායි. බෞද්ධ දර්ශනය මෙම හේතු-ඵල බැඳීම මානසික හා ආධ්‍යාත්මික මට්ටමකට ගලපයි, විද්‍යාව එය බොහෝ විට භෞතික ලෝකයට සීමා කරයි.
4. විඥානය ගැන බෞද්ධ හා විද්‍යාත්මක දැක්ම
බෞද්ධ දර්ශනය විඥානය (consciousness) ගැන ගැඹුරින් සාකච්ඡා කරයි. බුදුන් වහන්සේ පැවසුවේ විඥානය යනු එකිනෙකට බැඳුණු, තාවකාලික තත්ත්වයන්ගේ එකතුවක් බවයි (අභිධර්ම පිටකය). නූතන ස්නායු විද්‍යාවේ විඥානය ගැන ඇති අදහස් සමඟ මෙය සමානකම් දක්වයි. ස්නායු විද්‍යාඥයෝ පවසන්නේ විඥානය යනු මොළයේ විවිධ කොටස්වල අන්තර්ක්‍රියාවල ප්‍රතිඵලයක් බවයි. උදාහරණයක් ලෙස, 2019 දී “Nature” සඟරාවේ පළ වූ ලිපියකින් (Koch, 2019), විඥානය යනු මොළයේ සංකීර්ණ ජාලවල ක්‍රියාකාරිත්වයක් බව පෙන්වයි. විශේෂයෙන් බෞද්ධ විදර්ශනා භාවනාව, මනසේ ක්‍රියාකාරිත්වය නිරීක්ෂණය කර ඒ ගැන තේරුම් ගැනීමට උපකාරී වෙයි. මෙය විද්‍යාත්මක අත්හදා බැලීම්වලට බොහෝ දුරට සමාන ය.
5. භාවනාව හා මනෝවිද්‍යාව
බෞද්ධ භාවනාව, විශේෂයෙන් සතිපට්ඨාන භාවනාව, නූතන මනෝවිද්‍යාවට හා ස්නායු විද්‍යාවට බලපෑම් කර ඇත. භාවනාවෙන් මානසික ආතතිය අඩු වීම සහ චිත්තවේගීය ස්ථායීතාව වැඩි වෙයි. ඒ වගේම මොළයේ ව්‍යුහයද වෙනස් වෙයි (neuroplasticity). 2011 දී හාවඩ් විශ්වවිද්‍යාලයේ කළ අධ්‍යයනයකින් (Hölzel et al., 2011) පෙන්නුම් කළේ නිතිපතා භාවනා කිරීමෙන් මොළයේ ආමිග්ඩලා (amygdala) කලාපයේ ක්‍රියාකාරිත්වය අඩු වී, බිය හා ආතතිය අඩු වන බවයි. මෙම සොයාගැනීම් බෞද්ධ ඉගැන්වීම් සමඟ එකඟ වෙයි.
6. ලෝකයේ එකිනෙකට බැඳුණු බව
බෞද්ධ දර්ශනයේ “පටිච්ච සමුප්පාද” (dependent origination) යනු ලෝකයේ සෑම දෙයක්ම එකිනෙකට බැඳුණු බව පෙන්වන ඉගැන්වීමකි. එක් සිදුවීමක් තවත් සිදුවීමකට හේතු වෙයි. මෙය විද්‍යාවේ බොහෝ අංශවල දක්නට ලැබේ. උදාහරණයක් ලෙස, ක්වොන්ටම් භෞතික විද්‍යාවේ “entanglement” (ක්වොන්ටම් පැටලීම) බලන විට, එක් අංශුවක තත්ත්වය තවත් අංශුවක තත්ත්වයට බැඳී පවතී. මෙම බැඳීම නිසා ඒවා භෞතිකව එකිනෙකට ඈතින් පිහිටියත්, එක් අංශුවක ගුණාංග මැනීමෙන් අනෙක් අංශුවේ ගුණාංග තීරණය වෙයි. 2022 නොබෙල් ත්‍යාගයද මෙම පර්යේෂණවලට හිමි විය (Nobel Prize, 2022). පරිසර විද්‍යාව බලන විට, එක් ජීවියෙක් පරිසරයට බලපෑමක් කළහොත්, එය මුළු පරිසර පද්ධතියටම බලපායි. මෙම සියල්ලෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ බෞද්ධ දර්ශනයේ එකිනෙකට බැඳුණු බව ගැන ඇති අදහස විද්‍යාවද තහවුරු කරන බවයි.
ක්වොන්ටම් සම්ප්‍රේෂණය: අනාගතයේ තාක්ෂණික විප්ලවය
7. ආචාර ධර්ම හා විද්‍යාව
බෞද්ධ ආචාර ධර්ම අතර ප්‍රධාන තැනක් උසුලන පංචශීලය, මිනිසුන්ට යහපත් ජීවිතයක් ගත කිරීමට මඟ පෙන්වයි. “අහිංසා” (අන්‍යයන්ට හානි නොකිරීම) වැනි ඉගැන්වීම්, විද්‍යාවේ තිරසාර බව (sustainability) ගැන ඇති අදහස් සමඟ ගැලපේ. උදාහරණයක් ලෙස, දේශගුණික විපර්යාස ගැන විද්‍යාඥයෝ සාකච්ඡා කරන විට, ඔවුන් අවධාරණය කරන්නේ පරිසරයට හානි කිරීමෙන් තොරව ජීවත් විය යුතු බවයි. බෞද්ධ ඉගැන්වීම් මෙයට ආචාරධර්මීය පසුබිමක් සපයයි. විද්‍යාවේ තාක්ෂණික දියුණුව සමඟ බෞද්ධ ආචාර ධර්මවලින් යුක්තිගරුක මඟ පෙන්වීමක් ලබා ගත හැකිය.
අනාගතය කෙසේ විය හැකි ද?
බෞද්ධ දර්ශනය හා විද්‍යාව එකිනෙකට බලපාන ආකාරය අනාගතයේ තවත් ගැඹුරු වනු ඇත. භාවනාව, විඥානය, එකිනෙකට බැඳුණු බව ගැන අධ්‍යයන, මෙම දෙකේ ඒකාබද්ධ ගවේෂණයන්ට මඟ පාදයි. බෞද්ධ ආචාර ධර්ම, විද්‍යාවේ තාක්ෂණික දියුණුවට යුක්තිගරුක මඟ පෙන්වීමක් ලබා දිය හැක. උදාහරණයක් ලෙස, කෘත්‍රිම බුද්ධිය (AI) වැනි තාක්ෂණයන් භාවිතයේදී, බෞද්ධ ආචාර ධර්ම ඒවා මිනිස් සංහතිය ඇතුළු ලෝකයට යහපත් අයුරින් යොදා ගැනීමට මඟ පෙන්වයි.
නිගමනය
බෞද්ධ ඇසින් විද්‍යාව දෙස බලන විට, එය ලෝකය ගැන ගැඹුරු අවබෝධයක් ලබා දෙන බව පෙනේ. බෞද්ධ දර්ශනයේ අනිත්‍යතාව, හේතු-ඵල ධර්මතාවය, එකිනෙකට බැඳුණු බව, භාවනාව වැනි ඉගැන්වීම්, විද්‍යාවේ සොයාගැනීම් සමඟ බොහෝ තැන්වල ගැලපේ. ඒ වගේම, බෞද්ධ භාවනාව මනෝවිද්‍යාවට හා ස්නායු විද්‍යාවට විශාල බලපෑමක් සිදු කර ඇත. විද්‍යාව ද බෞද්ධ ඉගැන්වීම් තේරුම් ගැනීමට නව ආකාරයකට උපකාර කරයි. මෙම දෙක එකට එකතු වී, මිනිසාගේ ඥානයේ ගවේෂණයට ලොකු දායකත්වයක් ලබා දෙයි. ඉදිරියේදීත් මෙම සම්බන්ධතා තවත් ගැඹුරු වී, ලෝකය ගැන තවත් ලස්සන අවබෝධයක් ලබා දෙනු ඇත.
මූලාශ්‍ර:
- කාලාම සූත්‍රය, අංගුත්තර නිකාය.
- Koch, C. (2019). “What Is Consciousness?” Nature.
- Hölzel, B. K., et al. (2011). “Mindfulness practice leads to increases in regional brain gray matter density.” Psychiatry Research: Neuroimaging.
- Nobel Prize in Physics (2022). www.nobelprize.org.
